Starfsemi Landsvirkjunar fylgir óhjákvæmilegt rask þar sem virkjanaframkvæmdir, vatnaflutningar og tilkoma nýrra mannvirkja hafa áhrif á náttúru og lífríki. Landsvirkjun starfrækir 16 aflstöðvar á fimm starfssvæðum víðs vegar um landið. Á vegum fyrirtækisins er stunduð umfangsmikil vöktun og gerðar ítarlegar rannsóknir á áhrifasvæðum allra aflstöðva fyrirtækisins. Markmiðið er að meta hvort og þá hvernig starfsemin hefur áhrif á umhverfi sitt og leita leiða til að draga úr þeim áhrifum.

Umfangsmest er lífríkisvöktun á vatna- og fuglalífi ásamt vöktun á hreindýrum. Rannsóknir eru unnar í samstarfi við háskóla, rannsóknarstofnanir og sjálfstæða sérfræðinga.

Vöktun vatnalífríkis

Landsvirkjun vaktar vatnalífríki í ám og vötnum á áhrifasvæðum aflstöðva fyrirtækisins. Markmiðið er að vakta mögulegar breytingar á vatnalífríki, þar með talin áhrif á fiskistofna. Með ítarlegri vöktun má leggja grunn að mótvægisaðgerðum til að draga úr umhverfisáhrifum.

Á vef sjálfbærniverkefnisins á Austurlandi eru upplýsingar um fjölmargar rannsóknir á vatnalífríki á áhrifasvæði Fljótsdalsstöðvar. Á vefnum má meðal annars finna upplýsingar um mengunarefni í dýralífi sjávar, vatnalíf í Jökulsá á Dal og Lagarfljóti, botndýralíf sjávar í Héraðsflóa og fjölda annarra upplýsinga um fjölbreytta vöktun Landsvirkjunar og Alcoa á Austurlandi.

Talning laxfiska

Í laxveiðiám sem nýttar eru til stangaveiði hefur Veiðimálastofnun sýnt fram á tengsl milli veiðitalna og stofnstærðar. Þannig geta veiðitölur einar og sér gefið góða vísbendingu um fjölda laxa sem ganga í viðkomandi á. Þjórsá er hins vegar að langmestu leyti nýtt til netaveiða en engin gögn eru til sem sýna tengsl netaveiði og stofnstærðar og er fjöldi laxa í Þjórsá óþekktur. 

Best er að meta stofnstærð fiska með fiskiteljara sem komið er fyrir skammt frá ósi þar sem fiskar á leið upp ána fara um. Hins vegar hefur reynst erfitt að koma fyrir hefðbundnum fiskiteljara í Þjórsá þar sem áin er bæði vatnsmikil og breið. Fiskiteljari er í fiskistiganum við fossinn Búða en hann nýtist takmarkað til að meta stofnstærð laxa í ánni, m.a. vegna fjarlægðar hans frá ósi.

Í Kálfá hafa 670 gönguseiði verið örmerkt í þeim tilgangi að meta stofnstærð laxa í Þjórsá.

Vegna sérstöðu Þjórsár er verið að reyna að meta stærð laxastofns árinnar samkvæmt hugmyndum Veiðimálastofnunar með örmerkingu laxaseiða í einni af þverám Þjórsár, Kálfá. Það er gert með því að örmerkja seiði sem ganga til sjávar og að ári liðnu er borið saman endurheimt hlutfall merktra og ómerktra fiska úr afla og úr fiskiteljara sem settur var upp í Kálfá.

Merkingar hófust í Kálfá árið 2012 en þá voru 670 gönguseiði örmerkt með því að skjóta litlu stálmerki í trjónu seiðisins og þau einnig veiðiuggaklippt. Athuganir benda til að merkin hafi ekki áhrif á seiðin og klipping veiðiugga virðist ekki hafa áhrif á lífslíkur þeirra.

Áhrif á búsvæði neðan stíflu

Landsvirkjun hefur stundað umfangsmiklar rannsóknir á mögulegum rennslisbreytingum vegna fyrirhugaðra virkjana í neðri hluta Þjórsár. Er það gert þar sem rennslisbreytingar í árfarvegum vegna reksturs vatnsaflsstöðva geta haft áhrif á bæði mannlíf og dýralíf.

Frá því að virkjanir voru reistar í efri hluta Þjórsár hafa orðið miklar breytingar á rennsli í neðri hluta árinnar. Dregið hefur úr aurburði og betri skilyrði skapast fyrir laxastofninn sem hafa stuðlað að vexti hans og aukið veiði í ánni.

Komi til virkjanaframkvæmda í neðanverðri Þjórsá mun rennsli í náttúrlegum farvegi árinnar sem liggur frá stíflu að frárennslisskurði virkjunarinnar minnka mikið. Ef ekkert er að gert gæti vatnsstreymið á þessum svæðum dregist saman í þrengri farveg og lífríki skerst. Hægt er að tryggja lágmarksrennsli um þessi svæði með því að setja fyrirstöður í árfarveginn sem halda vatnsfletinum nær óbreyttum. Þannig er hægt að viðhalda sem mestu af núverandi vatnalífi. 

Lífríki í straumvatni er fjölþætt og nær allt frá frumframleiðslu baktería og plantna til botndýra og fiska og einnig fugla sem lifa við vötnin. Þar sem fæðukeðjan er viðkvæm er nauðsynlegt að huga að öllu lífríki við hönnun virkjana. Landsvirkjun skoðar nú möguleikann á því að stýra rennsli um farvegi, og önnur mikilvæg búsvæða laxfiska, neðan stíflna þeirra virkjunarkosta sem fyrirtækið er með til skoðunar. Markmiðið er að reyna að halda sem mestu af núverandi lífrænni framleiðni á svæðunum og stuðla að öflugu vatnalífríki í breyttu umhverfi.

Útgefið efni

Að neðan má sjá lista yfir skýrslur sem komu út á árinu eða fjalla um verkefni tengd rannsóknum á vatnalífríki á starfssvæðum Landsvirkjunar. Með því að smella á heiti skýrslunnar má nálgast rafrænt eintak hennar en einnig eru margar skýrslur Landsvirkjunar aðgengilegar í Gegni. Þær skýrslur sem ekki eru aðgengilegar á rafrænu formi má nálgast á bókasafni Landsvirkjunar.