Strandrof og færsla óss

Hér á eftir er fjallað um tvö verkefni sem unnið var að á árinu er varða rof og setmyndun. Annars vegar rannsóknir og vöktun á rofi við strönd Blöndulóns á Norðurlandi vestra og hins vegar færslu á ósi Lagarfljóts og Jöklu á áhrifasvæði Fljótsdalsstöðvar.

Landsvirkjun hefur frá upphafi framkvæmda (2003) við Kárahnjúkavirkjun (Fljótsdalsstöð) stundað rannsóknir og vöktun í þeim tilgangi að meta þörf á aðgerðum vegna áhrifa af virkjuninni. Niðurstöðurnar eru kynntar sveitarstjórnum, hagsmunaaðilum og einnig gerðar öllum aðgengilegar, meðal annars á vef sjálfbærniverkefnisins á Austurlandi. Á vefnum má meðal annars finna upplýsingar um uppsöfnun aurs í Hálslóni, breytingar á strandlengju Héraðsflóa, áfok við Hálslón og fjölda annarra upplýsinga um fjölbreytta vöktun Landsvirkjunar á Austurlandi.

Færsla óss Lagarfljóts og Jöklu í Héraðsflóa

Þekkt er að staðsetning ósa straumvatna á sandströndum getur verið mjög breytileg. Ós Markarfljóts er gott dæmi um það og er staðsetning óssins meðal annars háð veðurfari, strandstraumum og ísstíflum. Það sama má segja um sameiginlegan ós Lagarfljóts og Jöklu.

Frá því að rekstur Fljótsdalsstöðvar hófst árið 2007 og til ársins 2014 hafði hinn sameiginlegi ós Lagarfljóts og Jöklu færst um 1,3 km til norðurs. Ósinn var því kominn um 3,2 km norðar en hann hafði oftast verið á síðustu öld. Orsökin fyrir færslu óssins er ekki þekkt. Færslan til norðurs byrjaði áður en rekstur Fljótsdalsstöðvar hófst og því er ekki hægt að tengja breytinguna á einhlítan hátt við vatnaflutninga vegna virkjunarinnar.

Sumarið 2013 kom ábending frá landeigendum norðan Jöklu um að ef færslan á ósnum héldi áfram til norðurs væri hætta á að áin bryti sér leið yfir í Fögruhlíðará. Að höfðu samráði við hagsmunaaðila (veiðifélög á svæðinu, landeigendur, stofnanir og sveitarfélagið Fljótsdalshérað) ákvað Landsvirkjun að rétt væri að gera tilraun til að grafa út nýjan ós. Nýr ós yrði rúmum 3 km sunnan við núverandi ós, á þeim stað sem ósinn hefur jafnan verið frá 1945 til 2000.  

Í febrúar 2014 var grafinn 10 m breiður skurður í gegnum fjörukambinn. Gert var ráð fyrir að árvatnið græfi síðan nýja ósinn út samhliða því að brimið lokaði þáverandi ósi, enda var verið að stytta rennslisleið vatnsins til sjávar.

Við framkvæmdina var þeirri aðferðafræði beitt að láta náttúrulegt streymi árvatnsins grafa út nýjan ós. Með minna streymi um gamla ósinn var gert ráð fyrir að sjávarbrimið myndi loka honum á skömmum tíma.

Skömmu eftir að nýi ósinn var opnaður hafði brimið lokað honum á ný. Ákveðið var að gera nýja tilraun að hausti þar sem miðað var við að framkvæmdatíminn yrði ekki nálægt göngutíma laxfiska. Að vori óskuðu landeigendur og íbúar á svæðinu eftir því að Landsvirkjun skoðaði hvort hægt væri að opna ósinn í júní. Að fenginni jákvæðri umsögn Veiðimálastofnunar og leyfi frá Fiskistofu var ákveðið að opna nýjan ós á sama stað og í febrúar. Var það gert þann 8. júní 2014. 

Fljótlega gróf vatnið breiðari ós og viku síðar fór allt Lagarfljót og syðstu kvíslar Jöklu um nýja ósinn. Þannig voru síðan aðstæður fram á haust og í janúar 2015 hafði brimið lokað gamla ósnum.

Strönd Blöndulóns

Rannsóknir við strönd Blöndulóns hófust 1993 eða tveimur árum eftir myndun þess. Fylgst hefur verið með grunnvatsstöðu, gróðurbreytingum við lónið, rofi úr bökkum og mótun strandar. Eftir stækkun Blöndulóns árið 1997 fór að bera á sandfoki og myndun áfoksgeira (sandfláka) á nokkrum stöðum við strendur lónsins. Áfokið á sér aðallega stað við lága lónstöðu að vori.

Árið 2009 voru sandflákar við Blöndulón orðnir tæplega 30 ha og ljóst var að sporna þurfti við áfoki með því að binda sandinn úr lóninu.

Í kjölfarið var farið að vakta myndun og útbreiðslu þessara áfoksgeira og þegar frá leið urðu rannsóknir á flákunum, ásamt aðgerðum til að binda sand úr lóninu, meginviðfangsefni á svæðinu.  Einnig hefur verið fylgst með framvindu gróðurs og tilraunir gerðar með áburðardreifingu til styrkingar hans. Áhrif á gróður urðu að mestu vegna hækkunar grunnvatnsborðs fyrstu árin eftir tilkomu lónsins og áður en það var hækkað í núverandi stöðu. 

Rof hefur mest numið 1,55 m á ári en að meðaltali er það um 0,35 m á ári fyrir tímabilið 2004 til 2014.

Öldurof er virkt þegar lónið er á yfirfalli og öldugangur myndast í stórviðrum að hausti. Það fer eftir vindátt í hvassviðrum hvar rofið er mest en það hefur einkum verið á nesjum og hallandi landi við norðan- og vestanvert lónið. Við öldurofið losnar fíngerður vikursandur úr jarðvegi og skolast inn á grynningar og víkur. Ef lónstaða er lág framan af sumri getur sandurinn borist á land þegar hvessir. Lágvaxinn gróður er þá viðkvæmur fyrir áfoki en kvistgróður og hávaxnari grastegundir þola áfokið betur. 

Vegna vaxandi álags á gróðurinn var ákveðið að halda áfram mælingum á strandrofi og áfoki og hefja tilraunir með áburðargjöf á helstu áfokssvæðin en sambærilegar tilraunir hafa víða gefið þokkalega raun.